BEDEN SICAKLIĞI ÖLÇME
Dr. Öğretim Üyesi Neşe Nur USER
Bu yazı tıp fakültesi öğrencileri, sağlık hizmetleri meslek yüksekolulu öğrencileri ve sağlık profesyonelleriyle bilgi paylaşımı için hazırlanmıştır.
Sayfa içeriği sadece bilgilendirme amaçlıdır. Tanı ve tedavi için mutlaka doktorunuza / bir sağlık kuruluşuna başvurunuz.
Beden sıcaklığı ölçme becerisi Mezuniyet Öncesi Tıp Eğitimi Ulusal Çekirdek Eğitim Programı - 2020’deTıp fakültesinden mezun olan hekimin, belirlenen düzeylerde yapması, yönetmesi gereken temel hekimlik uygulamaları belirlenmiştir. “Genel durum ve vital bulguların değerlendirilmesi” yetkinliği; “Genel ve soruna yönelik fizik muayene” başlığı altında ve “Karmaşık durumlar / olgular da dahil uygulamayı yapar” düzeyinde öğrenilmesi gereken bir yetkinlik olarak tanımlanmıştır.
Sıcaklık, bir cisimde bulunan ısı enerjisi miktarının ölçüsüdür. Isı ise bir maddenin moleküllerinin kinetik ve kimyasal enerjilerinin toplamıdır.
Vücut sıcaklığı, vücutta üretilen ısı ile tüketilen ısı arasındaki dengeyi gösterir. İnsan vücudunun işlevlerini devam ettirebilmesi, belli bir sıcaklık aralığında kalmasına bağlıdır.
Vücut sıcaklığı, Hipotalamus tarafından sabit tutulur. Hipotalamus ısı ayar değeri 37.0 °C’dir. Yüzeysel sıcaklık (surface temperature) ortam koşullarına bağlı olarak değişse de, kuru havada 13-60 °C arasında beden iç sıcaklığı (core temperature) oldukça sabit tutulur ve + 0.6 °C kadar değişir. Cilt, spinal kord, batın içi organlar ve santral venlerdeki reseptörler hipotalamusa geri bildirimde bulunur.
Normal beden sıcaklığı oral 36.5-37.0 °C ve rektal ölçülüyorsa yaklaşık 1 °C daha yüksektir. (emedicine)
Normal Ateş
Oral 36.4-37.2 °C >37.8°C
Rektal 37.0-38.0 °C >38.0°C
Aksiller 36.0-37.0 °C
Timpanik 36.5-37.5 °C >37.6°C
(clinical procedures)
Beden sıcaklığını etkileyen faktörler
Yaş
Cinsiyet (kadınlarda daha düşük)
Fiziksel aktivite
Günlük ısı döngüsü
Emosyonel durum
Hormonlar (adrenalin, noradrenalin, tiroid hormonları, menstrüel siklus)
Çevre sıcaklığı, nem, rüzgar
İlaçlar
Patolojik etkenler
İnfeksiyon, travma, şok, toksinler
İnsan vücudunda ısı üretimi, öncelikle karaciğer ve kaslarda metabolizma sonucu meydana gelir. Isı kaybı ise radyasyon (% 60), kondüksiyon (% 18), konveksiyon ve evoporasyon (buharlaşma) (% 22) ile olur. Konveksiyon ısının bir akışkan (sıvı veya rüzgar) aracılığıyla yayılması demektir. Özellikle ortam ısısı beden sıcaklığından daha yüksekse, ısı kaybı buharlaşma ile gerçekleşir. Periferik damarlarda vazokonstrüksiyon ve piloereksiyon ısı kaybını azaltır. Titreme ısı üretimine yardım eder.
Günlük diürnal sıcaklık değişimi, sabah erken saatlerde daha düşük öğleden sonra daha yüksek olmak üzere +0.6° C kadardır.
Ateş artmış beden sıcaklığıdır (> 37.8° C oral veya > 38.2° C rektal; bazı yazarlara göre oral > 38.5° C). Hipotalamustaki termostatın daha yüksek dereceye ayarlanması ile oluşur. Hipotalamusun resetlenmesinden kaynaklanmayan beden sıcaklığı yükselmesine hipertermi denir (Merck, Clinical Procedures). Ateş genellikle infeksiyon, inflamasyon veya neoplastik durumları düşündürür.
Vücut iç sıcaklığının <35°C olması hipotermidir.
Hastalar ateş yükselmesine bağlı olarak titreme, terleme, rahatsızlık hissedebilirler. Ciltte kızarıklık ve ısı artışı olabilir.
Beden sıcaklığındaki her 1° C yükselme, bazal metabolizma hızında % 10-12 artışa neden olur. Bu durum kardiyak ve pulmoner yetmezliği olan hastalarda fizyolojik stres kaynağı olabilir.
Ateş demanslı hastaların bilinç durumunu kötüleştirebilir. Sağlıklı çocuklarda ateşe bağlı konvülziyon meydana gelebilir.
Sağlıklı yetişkinler akut hastalıklarda 38-40 °C kadar ateş yükselmesini genellikle tolore edebilirler. Beden sıcaklığının aşırı yükselmesi durumunda (> 41° C) proteinler denature olur ve inflamatuar kaskad aktive olur. Bunun sonucunda hücre fonksiyonları bozulur, DIC gelişebilir.
Çok küçük, çok yaşlı hastalar, siroz gibi hastalıkları bulunan hastalar yeterince ısı üretemez ve ateş oluşturamayabilirler. Resusitasyon sonrasında beden sıcaklığında saptanan düzensizlikler, hastanın termoregülasyon siteminin bozulduğunun göstergesi olabilir.
Beden sıcaklığı ölçümü
Vücut iç sıcaklığı ve yüzeyel sıcaklık ölçümleri yapılabilir. Bu yazının kapsamı yüzeyel ölçümlerle sınırlıdır.
Sanctorius tarafından 1625’te sunulan ilk klinik termometre alkol içeriyordu. Cıvalı termometreler Fahrenheit tarafından 1714’te üretildi. Beden sıcaklığının ölçülmesi 1870’ten sonra rutin klinik uygulamada yer bulabildi.
Vücut iç sıcaklığı 37.0 + 0.6 °C’de oldukça sabit tutulur. Ancak yüzeyel ölçümler bu kadar kesin değildir.
Hastalar çoğu kez kendi beden sıcaklıklarını ölçmemiş olurlar. Bakıcılar dokunarak çocuğun ateşi olduğunu söylediklerinde, yaklaşık %50 doğru tahminde bulunurlar. Aynı şekilde dokunarak çocuğun ateşi olmadığını söylediklerinde yaklaşık %90 tahminleri doğru çıkar.
Vücut sıcaklığı ölçümünde kullanılan termometreler
Cıvalı cam termometre
Elektronik (dijital göstergeli) termometre
Disposable (tek kullanımlık) termometre
Sağlık Bakanlığı, İlaç ve Eczacılık Genel Müdürlüğünün 22 Ekim 2009 tarihli genelgesinde cıvalı termometre kullanımı ile ilgili uyarılar yer alır.
Elektronik termometre; sıcağa duyarlı alıcıları olan, pille çalışan termometre tipidir. Aksiller, oral, rektal ve deriden kullanım için üretilmiş bir ölçüm aracıdır. Ölçüm için hastaya verilmeden önce düğmesine basılarak gösterge hazır hale getirilir. Vücut sıcaklığına ulaşınca sinyal verir. Vücut sıcaklık değeri göstergeden okunur. Ölçüm işlemi 1-2 dakikada tamamlanır. Kullanımı son derece kolaydır. Temas yoluyla veya infrared dalga ölçümü ile sonuç verebilir.
Timpanik membran termometreler, otoskoba (kulak muayene aracı) benzeyen ve pille çalışan termometrelerdir. Bu termometrelerin sıcaklığa duyarlı alıcı ucu vardır ve ölçüm yapmadan önce alıcı üzerine tek kullanımlık prob yerleştirilir. Alıcı dış kulağın 1/3’lük kısmına yerleştirilir. Gerçekte timpanik membranla temas etmez ancak timpanik membrandan dışarı yayılan kızılötesi ışınları (infrared) ölçerek vücut sıcaklığı değerini belirlediği için bu adla anılmaktadır. Alıcıları hassastır. Sık sık kontrol edilmelidir. Bazı modellerde aynı termometre ile ciltten sıcaklık ölçümü de yapılabilir. 3 yaşından küçük çocuklarda ölçümlerin duyarlığı düşük olabilir.
Disposable (tek kullanımlık) termometre son yıllarda yaygın olarak kullanılan termometredir. Plastikten yapılmış, ince, cilde yapıştırılarak kullanılan, üzerinde sıcaklık alıcıları bulunan ölçme aracıdır. Sıcaklığa duyarlı sıvı kristaller içerirler. Alıcılar sıcaklığa göre renk değiştirir. Vücut sıcaklık değerini belirlemek için termometre ölçüm yapılacak bölgeye yapıştırılır. 1-3 dakika beklenir. Renk değiştiren alıcılar sayılarak vücut sıcaklığı belirlenir. Bir kez kullanıldıktan sonra ikinci kez kullanılamaz. Güneş ışınlarından, ısı kaynaklarından uzak bir yerde 30 °C’nin altında saklanır. Elle ya da vücut ile temas ettirilmez. Tek kullanımlık olması enfeksiyon geçişinin önlenmesinde avantaj sağlar. Ancak hassas ölçüm sağlamaz.
Ölçüm yapılan yerler (Yüzeyel)
Aksiller
Oral
Rektal
Timpanik membran
Deri yolu
Aksiller yolla beden sıcaklığı ölçme
Vücut sıcaklığı ölçümünde en sık kullanılan bölge, aksiller bölgedir. Enfeksiyon taşıma riski düşük olduğu için güvenilir bir yoldur. Aksiller yolla elde edilen vücut sıcaklığı değeri oral ve rektal yola oranla daha düşüktür çünkü koltuk altı hem dışa açık bir bölgedir hem de damarlanması dil altı ve rektal bölge mukozasına göre daha azdır.
Hasta, vücut sıcaklığı ölçümü yapılırken ayakta olmamalıdır.
Koltuk altı terli olmamalıdır. Koltuk altı terli ise sürtmeden, tampon edilerek silinir. Silme işlemi bölgedeki kan akımını değiştireceğinden bir süre bekledikten sonra vücut sıcaklığı ölçümü yapılmalıdır. Termometre çamaşırlar arasına sıkışmamalı, çamaşırlarla temas etmemelidir. Gereken süre kadar bekletilmelidir.
Oral yolla beden sıcaklığı ölçme
Dil altı bölgesindeki kan damarları yüzeye yakın olduğu için doğru ve çabuk değer verir. Oral yolla yiyecek içecek veya sigara tüketiminden 30 dk. sonra ölçüm yapılmalıdır. Elektronik termometrenin alıcı kısmı hastanın dilaltına sağ ya da sol boşluğa yerleştirilir. Ölçüm süresince hastanın dudaklarının kapalı olması sağlanır. Termometreyi ısırmaması, konuşmaması hatırlatılır.
Bilinçsiz hastalarda, mental geriliği olanlarda, bebek ve küçük çocuklarda, ağızdan solunum yapanlar ve oksijen tedavisi alanlarda, ağız ve burun ameliyatı olanlar veya ağzında yara olanlarda, konvülsiyonu olan hastalarda, oral yolla vücut sıcaklığı ölçümü yapılmaz.
Rektal yolla beden sıcaklığı ölçme vücut sıcaklığını en iyi yansıtan yöntemdir. Bebeklerde, çocuklarda, bilinçsiz ve zayıf hastalarda vücut sıcaklığı rektal yolla ölçülebilir. 1 ay ile 3 yaş arası sık kullanılır. Yeni doğanda rektum duvarını perfore etmemek için vücut sıcaklığı koltukaltından ölçülür.
Erişkinde lateral veya prone pozisyonda, bebekte ise supine pozisyonda ayak bileklerinden tutularak kaldırılır ve derece sokulur. Rektal yolla vücut sıcaklığı ölçülecekse elektronik termometre varsa kendine özgü disposable kılıfa yerleştirilmelidir. Kılıfa kayganlaştırıcı jel uygulanmamalıdır çünkü doğru sonuç alınmasını engeller.
Balon; bebeklerde 1.25 cm, çocuklarda 2,5 cm, yetişkinde ise 3-5 cm kadar anüsten içeri yavaşça yerleştirilir.
Rektum ameliyatı olanlarda, İshalli durumlarda, perianal bölgede kızarıklık, yara vb. durumlarda, defekasyondan hemen sonra bu yolla ölçüm yapılmaz.
Timpanik membran yoluyla beden sıcaklığı ölçme
Timpanik membran termometrenin alıcı ucu dış kulak kanalının 1/3 dış bölümüne yerleştirilerek vücut sıcaklığı ölçülür. Özellikle çocuklarda kullanılan bir yoldur. Kulakta infeksiyon varsa kullanılamaz. Kulak kiri varsa yanlış sonuç verebilir. Ağlama esnasında yanlış sonuç verir.
Termometreye tek kullanımlık prob ucu kılıfı takılır. Hastanın rahat bir pozisyon alması sağlanır ve başı kendinizden uzak tarafa
yan döndürülür. Kulak yolunu düz hâle
getirmek için yetişkinlerde kulak kepçesi yukarı ve geri; çocuklarda ve
bebeklerde aşağı ve geri çekilir. Timpanik termometrenin sapı, çeneyi
gösterecek şekilde kişinin kulağına yerleştirilir ve kulak serbest bırakılır. Prob,
kulağa yerleştirildiğinde termometre sabit tutulur. Elle tutulan kısımdaki
sıcaklık değerini okumayı başlatacak düğmeye basılır. Aletin ekranında vücut
sıcaklığı değerinin görülmesi beklenir. Genellikle 2 sn. içinde sinyal sesi
duyulur. Alet kulaktan dikkatli bir şekilde alınır ve alet üzerindeki vücut
sıcaklığı değeri okunur. prob ucu kılıfı tıbbi atık kutusuna atılır.
Deri yoluyla beden sıcaklığı ölçme
Tek kullanımlık (renk göstergeli) veya dijital termometre kullanılabilir. Dijital termometre ile alın veya boyundan ölçüm yapılabilir. Ölçüm sonucu ortam sıcaklığı ve terlemeden etkilenir.
İşlem sonrasında ölçüm yolu ve sonucu mutlaka kaydedilir.
Hipotermideki hastalarda özel termometreler kullanılmalıdır.
Aksiller ölçümün ağız içi ölçümden daha yüksek oluğu durum hipertiroididir. (Lucatello’s sign)
Kaynaklar
Ulusal Çekirdek Eğitim Programı 2014
McGrath JL, Bachmann DJ. Vital Signs Measurement. Clinical Procedures.
Yorumlar
Yorum Gönder