HAVA YOLUNDAN YABANCI CİSİM ÇIKARMA

Bu yazı tıp fakültesi öğrencileri ve sağlık profesyonelleriyle bilgi paylaşımı için hazırlanmıştır.

Sayfa içeriği sadece bilgilendirme amaçlıdır. Tanı ve tedavi için mutlaka doktorunuza / bir sağlık kuruluşuna başvurunuz.

 

Mezuniyet Öncesi Tıp Eğitimi Ulusal Çekirdek Eğitim Programı -2020'de “Hava yolundaki yabancı cismi uygun manevra ile çıkarabilme” becerisinin öğrenme düzeyi 3 olarak belirlenmiştir; bir tıp doktorundan karmaşık olmayan, sık görülen, durumlarda / olgularda uygulamayı yapması beklenir.

Havayoluna yabancı cisim (YC) kaçması en çok çocukları, özellikle de 1-3 yaş grubunu etkiler. Yiyecek aspirasyonu en sık karşılaşılan yabancı cisimlerdir. Bir çalışmada en sık aspire edilen yiyecek yer fıstığı olarak belirtilmiştir. Hazır bezlerin kullanımının yaygınlaşmasıyla çengelli iğne aspirasyonu önemli ölçüde azalmıştır. Oyuncaklar, ambalaj kağıtları, takı ve boncuklar da sıklıkla çocuklar tarafından aspire edilir.

Küçük çocuklarda aspirasyonun daha sık görülmesinin nedenleri

• Molar dişlerin gelişmemesi nedeniyle besinleri yeterince çiğneyememe

• Ağzında yiyecekle koşma veya oyun oynama

• Nesneleri ağıza götürme alışkanlığı

• Yutkunma esnasında glottik kapanma koordinasyonundaki yetersizlik

Yetişkinlerde de çeşitli hastalıklar veya dikkatsizlik sonucu yiyecek aspirasyonu gelişebilir. Bilinç bozukluğu olan veya travma geçiren hastalarda kan, kusmuk, salya, toprak veya enkaz parçaları, dişler ve protez diş parçaları aspire edilebilmektedir. Alkol veya ilaç intoksikasyonunda olan, yutmayı bozan nörolojik hastalığı olan bireyler (Parkinson, CVO) aspirasyon açısından risk taşırlar.

Aspire edilen YC %80-90’ı bronşlara ulaşır. Ancak büyük parçalar üst hava yollarında tıkanıklığa neden olur.

Laringeal yerleşimli YC havayolu tıkanıklığı, ses çıkaramama, hırıltılı solunuma yol açar. Trakeal yerleşimli YC’de hasta ses çıkarabilir. Astım atağındaki gibi hışıltılı solunum gelişebilir. YC bronşlara ulaştıysa hastada öksürük, tek taraflı hışıltı ve solunum seslerinde azalma gözlenebilir.

Hava yolu tıkanıklığı gelişen hastada, olayın hızlı tanınması ve hızlı müdahale hayat kurtarıcı olacaktır.

Hava yoluna YC kaçan hasta refleks olarak ellerini boğazına götürür. Buna “boğulma işareti” denir. Kendisine “boğuluyor musunuz?” diye sorulmalıdır. Tıkanıklık tam olsa bile, başlangıçta hastanın bilinci açıktır. Konuşamasa da başını sallayarak veya işaretle size yanıt verebilir.

• Eğer tıkanıklık tam değilse ses çıkarabilir, öksürebilir, nefes alabilir.

• Tam tıkanıklık gelişmişse hasta öksüremez, ses çıkaramaz, nefes alamaz. Eğer müdahale edilmezse morarmaya başlar ve sonrasında bilinci kapanır.·         

Kısmi havayolu tıkanıklığı

Hava yolunda kısmi tıkanıklık gelişen hastalar öksürtebilir, öğürebilir, ses çıkarabilir. Öksürme, havayolundaki basıncı artırarak YC dışarı atılmasına yardımcı olur. Hasta öksürmesi için cesaretlendirilir.

Tam havayolu tıkanıklığı

Tam havayolu tıkanıklığı gelişen hastalar acil tıbbi destek ve tedavi gerektirirler. Hasta konuşamaz, nefes alamaz ve öksüremez. Kısmi tıkanıklığı olan hasta artık güçlü şekilde öksüremiyorsa, havayolu tıkanıklığı ilerlemiştir.

Bu durumdaki hastanın başlangıçta bilinci açıktır. Hastaya hafifçe öne eğilmesi söylenir. Hastanın yan tarafında durularak elin bileğe yakın kısmıyla sırtına, iki kürek kemiğinin arasına sert şekilde 5 kez vurulur.

Eğer sırta 5 vuru havayolu açıklığını sağlamaya yetmezse abdominal bası yapılır. Heimlich manevrası olarak da bilinen bu yöntem için hastanın arkasına geçilir. Hastanın hafifçe öne eğilmesi sağlanır. Bir el başparmak içeride kalacak şekilde yumruk yapılarak hastanın epigastriumuna (göbek deliği ve ksifoid arasına) yerleştirilir. Diğer el yumruk yapılmış olan eli kavrar. İçe ve yukarı doğru hızlıca çekilir. 5 kereye kadar tekrarlanabilir.
Abdominal bası menevrası tam havayolu tıkanıklığı gelişen hastalarda hayat kurtarıcıdır. Ancak kısmi hava yolu tıkanıklığı olan hastalarda uygulandığında, tam tıkanıklık gelişmesine yol açabilir.

Eğer havayolu tıkanıklığı açılmadıysa dönüşümlü olarak sırta 5 vuru ve 5 abdominal bası tekrarlanır.

Tam havayolu tıkanıklığı olan hastada bilinç kapanırsa göğüs basıları yapılması, havayolu basıncını abdominal basıdan çok daha fazla artırır. Hasta yanıtsız hale gelirse dikkatlice yere yatırılır. Ambulans sistemi aktive edilir. Hemen arkasından, kalp masajı ile KPR başlanır. 30 kalp masajı ve 2 kurtarıcı soluk döngüsü hasta normal nefes almaya başlayana kadar devam ettirilir.

Yanıtsız veya bilinçsiz hastada kurtarıcının derhal göğüs basılarına başlaması, daha iyi nörolojik sonuçlar alınmasına yardımcı olur. 

Bilinci kapanan hastada ağızdan ağıza soluk vermenin amacı, üst hava yolundaki YC alt hava yollarına doğru hareket etmesi, bronşlardan birini (genellikle sağ) kapasa da, diğer akciğerde solunuma izin vermesini sağlamaktır. Ancak yüksek basınçla verilen hava mideye giderek regürjitasyona neden olabilir. Bu nedenle başa uygun pozisyon verilerek önce ağız içinde görülen yabancı cisim olup olmadığı kontrol edilir. Sonra ağızdan ağıza suni solunum yaptırılmaya çalışılır ama hava hastanın akciğerlerine gitmiyorsa zorlanmaz.

Uygulamadan sonra

Havayolundan YC çıkarıldıktan sonra hastada çeşitli komplikasyonlar gelişebilir. Öksürüğü devam eden, yutkunma güçlüğü çeken, veya yabancı cisim hissi olan hastalar, alt hava yollarında kalmış olabilecek daha küçük YCler açısından tıbbi olarak değerlendirilmelidir.

Abdominal bası ve göğüs basıları uygulanması iç organlarda önemli yaralanmalara neden olabilir.

Kendi kendinize uygulama

Eğer tam havayolu tıkanıklığı gelişirse kendi yumruğunuzu epigastrik bölgeye yerleştirerek ve diğer elle kavrayarak içe ve yukarı doğru baskı uygulayabilirsiniz. Ya da bir sandalyenin arkalığını epigastrik bölgeye dayayarak abdominal bası uygulayabilirsiniz.

Gebelerde uygulama

Üçüncü trimesterdeki gebelerde göğüs kafesinin alt yarısından kavranarak bası uygulaması yapılır.

Obes hastalarda uygulama

Arkadan kavrayamayacağınız kadar obes olan hastalarda da göğüs kafesinin alt yarısından kavranarak bası yapılabilir.

Çocuklarda uygulama

Çocuk ve bebeklerde larenjit veya epiglotit gibi hastalıklar YC aspirasyonu ile benzer bulgular gösterir. Olayın beslenme esnasında aniden meydana gelmesi ve hastalığın diğer bulgularının olmaması YC aspirasyonunu düşündürür.

Yetişkinlerde olduğu gibi, kısmi tıkanıklıkta çocuk öksürmeye teşvik edilir. Etkili şekilde öksürebilen çocuklarda ek manevra yapmaya gerek yoktur.

Tam tıkanıklık gelişirse sırta 5 vuru yapılır. Sonrasında çocuğun arkasına geçerek 5 abdominal bası yapılır. Bu esnada kurtarıcının çocuğun yanında veya arkasında dizleri üzerine çökmesi, uygulamanın daha kolay ve daha az zarar vererek yapılmasına yardımcı olur. Çocuk çok küçükse, bebeklereki uygulamaya benzer şekilde, kurtarıcı çocuğu kucağına alabilir.

Eğer çocuğun bilinci kapanırsa

• 5 kurtarıcı soluk verilir

• Eğer kurtarıcı tekse 1 dakika süreyle KPR yapmaya başlar

• Göğüs ön arka yüksekliğinin en az 1/3’ü kadar göğüs basısı yapılmalıdır. 

• Acil yardım sistemi (112) aktive edilir. 

Bebeklerde uygulama

Bebek güçlü şekilde öksürebiliyorsa ek uygulamaya gerek yoktur.

Bebek nefes alamıyorsa, öksüremiyorsa ve ses çıkaramıyorsa, tam tıkanıklık meydana geldiği anlaşılır. Bebeklerde karın içi organların yaralanma olasılığı daha yüksek olduğundan abdominal bası yapılmaz.

Sırta 5 vuru

• Bebek başı daha aşağıda olacak şekilde yüzükoyun tutulur. Kurtarıcının oturması veya diz çökmesi bebeği kucağında daha rahat tutmasına yardımcı olabilir.

• Kurtarıcı bebeği ata biner pozisyonda kolunun üzerine yatırır. Alttaki elin başparmağı bir tarafta, bir veya iki parmağı diğer tarafta olacak şekilde bebeği alt çenesinden kavrar. Bebeğin çene altındaki yumuşak dokuya bası yapılması, havayolu tıkanıklığını artıracağından önerilmez.

• Diğer elin bileğe yakın kısmıyla, bebeğin kürek kemiklerinin arasından 5 kez vuru yapılır. Her vurudan sonra bebeğin nefes almaya başlayıp başlamadığı değerlendirilmelidir.

Göğüse 5 bası

• Sırta vuru yapan elle oksiputtan kavranarak bebek başı daha aşağıda olacak şekilde sırtüstü tutulur. Bebeği kolunuzun ve dizinizin üzerine yatırmak işlemi kolaylaştırır.

• Kalp masajı yapılan noktadan, kalp masajı yapar gibi, ama daha sert ve 1 saniye aralarla, 5 göğüs basısı yapılır.

• Bebeğin nefes almaya başlayıp başlamadığı veya ağız içinde görülebilir YC olup olmadığı değerlendirilir. Eğer görülen bir YC görülüyorsa ve alınabilecek konumdaysa parmakla süpürerek çıkarılır. Parmakla kör tarama yapılması önerilmez.

Bebek nefes almaya başlayana dek sırta 5 vuru ve göğüse 5 bası uygulamaları dönüşümlü olarak tekrarlanır.

Eğer bir kurtarıcı varsa, seslenerek yardım isteyebilir, ardından 1 dakika süreyle KPR uygular. Daha sonra acil yardım sistemini aktive eder.

Bebek veya çocuğun öksürmesi etkisiz hale geldiğinde ikinci bir kurtarıcı varsa hemen acil yardım sistemini aktive eder. Tek kurtarıcı telefonun hoperlörünü kullanarak da yardım isteyebilir.

Kılavuzlardaki farklı öneriler

ERC olguların yaklaşık yarısında tek bir teknik yeterli olmadığı için dönüşümlü olarak sırta 5 vuru ve 5 abdominal bası uygulaması yapılmasını öneriyor.

AHA kısmi tıkanıklıkta sırta vuru yapmayı önermiyor. 2015 önerisini yineliyor.

Okuma önerisi / kaynak

1.      https://emedicine.medscape.com/article/872498

2.      European Resuscitation Council Guidelines for Resuscitation 2015 Section 2. Adult basic life support and automated external defibrillation

3.      European Resuscitation Council Guidelines for Resuscitation 2021 Section 2. Basic Life Support

4.      European Resuscitation Council Guidelines for Resuscitation 2015Section 6. Paediatric life support

5.      Part 3: Adult Basic and Advanced Life Support2020. American Heart Association Guidelines for Cardiopulmonary Resuscitation and Emergency Cardiovascular Care

6.      Part 4: Pediatric Basic and Advanced Life Support. 2020 American Heart Association Guidelines for Cardiopulmonary Resuscitation and Emergency Cardiovascular Care